ԹԱԹՈՒԼ ՅԱԿՈԲԵԱՆ
2013 թուականը Թուրքիայի համար կարելի է համարել ներքին անհանգստութիւնների եւ ցնցումների տարի: Թերեւս, յաջողուած էր քրտերի, մասնաւորապէս Քրտական բանուորական կուսակցութեան եւ նրա առաջնորդ, Իմրալը կղզում ցմահ բանտարկուած Ապտուլլահ Օճալանի հետ սկսուած հաշտեցման գործընթացը: «Զրօ խնդիրներ հարեւանների հետ» արտաքին քաղաքականութիւնը, որի հեղինակը արտաքին գործերի նախարար Ահմեթ Տաւութօղլուն է, լուրջ յաջողութիւններ չբերեց Թուրքիային:
Հայաստանի հետ յարաբերութիւնները մնացին ամենացածր կէտի վրայ: Թուրքիան Հայաստանը շարունակում է պահել շրջափակման տակ, հրաժարւում է դիւանագիտական յարաբերութիւններ հաստատել, միջազգային հարթակում` հերքում Հայոց ցեղասպանութեան իրողութիւնը, իսկ արցախեան հակամարտութեան հարցում` միակողմանիօրէն աջակցում Ազրպէյճանին:
Սիրիայի հետ Թուրքիան պատերազմական վիճակի մէջ է: Թուրք-սուրիական սահմանային բոլոր անցակէտերը գտնւում են Անգարայի եւ ապստամբների հսկողութեան տակ, Թուրքիան շարունակում է զէնք մատակարարել նախագահ Պաշշար Ասատի դէմ կռուող ուժերին: Կիպրոսի հարցում եւս առաջընթաց չգրանցուեց, Թուրքիան շարունակում է մնալ միակ պետութիւնը, որը ճանաչել է Հիւսիսային Կիպրոսի թուրքական հանրապետութիւնը:
Թուրքիա-Իսրայէլ յարաբերութիւններում բարելաւում սկսուեց այն բանից յետոյ, երբ վարչապետ Պենիամին Նեթանիահուն ներողութիւն խնդրեց 2010-ին Կազա օգնութիւն տեղափոխող թուրքական «Ազատութիւն նաւատորմի» վրայ իսրայէլական կողմի յարձակումի պատճառով զոհուած շուրջ մէկ տասնեակ թուրքերի համար: Միւս կողմից, Թուրքիայի յարաբերութիւնները չափազանց լարուեցին արաբական աշխարհի առաջատար երկրներից Եգիպտոսի հետ, երբ իշխանութիւնից հեռացուեց նախագահ Մոհամետ Մուրսին, ապա իշխանութիւնը իր ձեռքը վերցրած զինուորականութիւնը կրակեց «Մահմետական եղբայրներ»-ի վրայ: Էրտողանը դա համարեց կոտորած: Լիբանանի հետ յարաբերութիւնները սրուեցին այն բանից յետոյ, երբ Պէյրութում առեւանգուեցին երկու թուրք օդաչուներ:
Թուրքիան յարաբերութիւնները խորացրեց Ռուսաստանի հետ: Կարելի է ասել, որ այսօր ռուս-թուրքական քաղաքական եւ տնտեսական համագործակցութիւնը վերաճել է ռազմավարական գործընկերութեան: Միացեալ Նահանգների հետ յարաբերութիւնները անցան վայրիվերումներով: Կեզի պուրակի դէպքերը, ինչպէս նաեւ տարեվերջին արձանագրուած ներքաղաքական ցնցումները հրահրելու մէջ Անգարան եւ մասնաւորապէս, վարչապետ Էրտողանը, մատնանշում էին Միացեալ Նահանգների թաքուն դերակատարութիւնն ու ներգրաւուածութիւնը:
Եւրոպական Միութեան հետ յարաբերութիւնները սառն էին, երբեմն` ճգնաժամային, պայմանաւորուած նաեւ Կեզի պուրակի իրադարձութիւններով: Ծրագրուած մի քանի երկկողմ այցելութիւններ չեղեալ յայտարարուեցին, իսկ Թուրքիա-Եւրոպական Միութիւն բանակցութիւնների նոր փաթեթի բացումը յետաձգուեց:
Արտաքին մարտահրաւէրներից բացի Թուրքիան դէմ յանդիման կանգնեց ներքին խնդիրների: Քրտական խնդիրը գալիս էր նախկին տարիներից, իսկ ներքին անհանգստութիւնները, որոնք սկիզբ առան Կեզի պուրակից եւ հակակառավարական ցոյցերի տեսքով շարունակուեցին շուրջ եօթ տասնեակ քաղաքներում, տհաճ նորութիւն էին իշխող չափաւոր իսլամիստական Արդարութիւն եւ բարգաւաճում կուսակցութեան համար: Էրտողանի կառավարութիւնը հակուած չէր լսել ցուցարարների պահանջները եւ նախընտրեց անհամաչափ ուժ կիրառել: Սպաննուեց հինգ մարդ, հարիւրաւորները ստացան մարմնական վնասուածքներ:
Թուրքիայի ներքաղաքական կարեւորագոյն իրադարձութիւններից մէկը վարչապետ Էրտողանի` ներքաղաքական փոփոխութիւններին անդրադարձող «Ժողովրդավարացման փաթեթ» ծրագիրն էր, որի որոշ կէտեր կարելի է համարել յեղափոխական: Եթէ նախկինում եւ այսօր քրտական կուսակցութիւններն իրաւունք չունէին իրենց համագումարները վարել քրտերէնով, ապա նոր փաթեթը քաղաքական կուսակցութիւններին իրաւունք է տալիս քարոզչութիւն իրականացնել այլ լեզուներով: Քրտերին հնարաւորութիւն կը տրուի մայրենիով կրթութիւն ստանալ, ճիշդ է` մասնաւոր դպրոցներում: Քրտերին կը թոյլատրուի նաեւ օգտագործել մինչեւ այժմ արգելուած երեք տառերը, որոնք չկան թուրքական այբուբենում` Q,X,W: Քրտերը, սակայն, պահանջում էին քրտերէնով դասաւանդում պետական դպրոցներում: Փաթեթը առաջարկում է վերացնել տեղանունները փոխելու արգելքը, ինչի շնորհիւ կարող են վերականգնուել պատմական անունները: Քրտերը յայտարարեցին, թէ փաթեթի կեանքի կոչումը քրտական հարցի լուծում չէ:
Քրտական հարցը տարուայ ընթացքում վայրիվերումներով անցաւ: Յունուարին վարչապետ Էրտողանը հաստատեց, որ բանակցութիւններ են վարւում Օճալանի հետ: Մարտի 21-ին Տիգրանակերտում Նովրուզի տօնակատարութեան ժամանակ, նախ քրտերէն, ապա թուրքերէն ընթերցուեց Օճալանի ուղերձը, որի ամենակարեւոր դրոյթը քրտական շարժման զինուած փուլը դադարեցնելն ու պայքարը քաղաքական ճանապարհով շարունակելու մասին յայտարարութիւնն էր: Անկախ բանակցութիւնների հետագայ արդիւնքներից, մէկ արդիւնք արդէն իսկ ակնյայտ` տարուայ ընթացքում չի սպաննուել ոչ մէկ թուրք զինուոր եւ ոչ մէկ քիւրտ մարտիկ: Թուրքիայում իշխող Արդարութիւն եւ բարգաւաճում կուսակցութիւնը հաշտեցման գործընթաց ձեռնարկեց ոչ միայն երկրի ներսում բնակուող քրտերի ու Քրտական բանուորական կուսակցութեան, այլ նաեւ` առանձին յարաբերութիւններ զարգացրեց Իրաքի Քիւրտստանի ղեկավարութեան հետ` առաջ բերելով Պաղտատում իշխանութեան եկած շիիների դժգոհութիւնը: Թուրքական իշխանութիւնները շփումներ հաստատեցին նաեւ Քրտական բանուորական կուսակցութեան սիրիական մասնաճիւղի` Ժողովրդավարական միասնութիւն կուսակցութեան հետ: Այսպիսով, Թուրքիան կարողացաւ երկխօսութիւն սկսել ոչ միայն երկրի տարածքում բնակուող քրտերի, այլ Իրաքի եւ Սիրիայի քրտերի հետ՝ ի հակակշիռ Պաղտատի եւ Դամասկոսի կենտրոնական իշխանութիւնների:
Նոյեմբերին Տիգրանակերտում, որը քրտերի համար ընկալւում է Քիւրտիստանի մայրաքաղաքը, վարչապետ Էրտողանը հիւրընկալեց Հիւսիսային Իրաքի քրտական ինքնավարութեան առաջնորդ Մեսուտ Պարզանիին, ով աւելի քան քսան տարիներին առաջին անգամ էր այցելում Թուրքիա: Առաջին անգամ Էրտողանը հրապարակաւ օգտագործեց «Քիւրտիստան» բառը` ասելով. «Սիրով ողջունում եմ Իրաքի Քիւրտիստանի տարածաշրջանի ղեկավար Պարզանիին»:
Այս հարցում ամէնից շատ առաջ գնաց Տիգրանակերտի ազգութեամբ քիւրտ քաղաքապետ Օսման Պայտեմիրը: «Սի. Էն. Էն. թուրք»-ի եթերում խօսելով Էրտողան-Պարզանի հանդիպման մասին, նա հրապարակաւ օգտագործեց «Թուրքիայի Քիւրտիստան» եզրը` առաջ բերելով շատ թուրքերի զայրոյթը: Պայտեմիրն ասաց, որ Էրտողանի յայտարարութիւնը «ոչ թէ յեղափոխութիւն է, այլ երկար տարիներ գոյութիւն ունեցած ամօթի վերացում»:
Տարեվերջին Թուրքիայի ներքաղաքական կեանքը այնպէս փոթորկուեց, որ վարչապետ Էրտողանը ստիպուած եղաւ կառավարութիւնում էական փոփոխութիւններ կատարել: Պոլսոյ ոստիկանութիւնը կաշառք տալու, վերցնելու եւ այլ խարդախութիւններ կատարելու մեղադրանքով ձերբակալեց հինգ տասնեակ մարդու, որոնց թւում` երեք նախարարների որդիների: Էրտողանը ոստիկանութեան գործողութիւնները որակեց դաւադրութիւն անձամբ իր եւ իր կուսակցութեան դէմ: Ոստիկանութեան եւ անվտանգութեան մարմիններում աշխատող հարիւրաւոր պաշտօնեաներ ազատուեցին աշխատանքից: Էրտողանը «դաւադրութեան» յետեւում տեսնում է կիւլենական շարժման առաջնորդ Ֆեթուլլահ Կիւլենին, ով բնակւում է Միացեալ Նահանգներում, եւ դրսի ուժերի:
Թուրքիան 2014 է մտնում ներքին ցնցումներով:
Յատուկ «Ազդակ»-ի համար
30 December 2013
aztagdaily.com
